Pomimo kontrowersji wokół reform edukacyjnych, istnieje powszechna zgoda co do jednej rzeczy: uczniowie powinni uczyć się jak najwięcej. Niestety, system szkolnictwa często nie wspiera tego celu, a wręcz go utrudnia. Naukowcy i praktycy w dziedzinie edukacji dobrze wiedzą, co sprzyja procesom uczenia się. Mimo to, pytanie „Dlaczego powinienem się tego uczyć?” uczniowie zadają zaskakująco rzadko. Seneka już dawno zauważył, że „non vitae, sed scholae discimus”, czyli uczymy się nie dla życia, lecz dla szkoły. Wydaje się, że większość uczniów akceptuje ten stan rzeczy, widząc naukę w szkole jako cel sam w sobie – naukę dla ocen i egzaminów. Odpowiedź na pytanie, dlaczego uczniowie powinni się uczyć, zależy od tego, kogo zapytamy. Rodzice widzą w nauce element wychowania, politycy postrzegają wiedzę jako kluczowy zasób w rywalizacji między narodami, a przedstawiciele biznesu oczekują, że szkoła przygotuje młodych ludzi do pracy. Filozofowie mówią o edukacji w bardziej abstrakcyjnych kategoriach. Wszyscy zgadzają się jednak, że dobra szkoła to taka, w której uczniowie naprawdę się uczą.
System szkolny powinien więc być zaprojektowany tak, aby maksymalizować naukę uczniów. Jednak patrząc na rzeczywistość wielu klas, często można się zastanawiać, czy uczniowie w ogóle czegoś się uczą. Każdy z nas pamięta lekcje, na których zapomniał więcej, niż się nauczył. Chociaż nauczyciele często są obwiniani za ten stan rzeczy, uproszczeniem byłoby zrzucenie winy wyłącznie na nich – problem jest znacznie głębszy. Moja teza brzmi: system szkolny bardziej przeszkadza niż sprzyja procesom uczenia się. Pokolenia filozofów, pedagogów i badaczy edukacji analizowały, jakie warunki sprzyjają nauce. Dziś mamy już solidne badania na ten temat. Chciałabym przedstawić kilka kluczowych aspektów. Uczenie się działa najlepiej, gdy angażuje całego człowieka – głowę, serce i ręce, jak zauważył Johann Heinrich Pestalozzi. Współcześni badacze mózgu potwierdzają, że proces nauki jest skuteczniejszy, gdy zaangażowane są nie tylko intelekt, ale także zmysły, emocje i ciało. Emocje odgrywają tu kluczową rolę – mózg lepiej zapamiętuje informacje, które wywołują uczucia, zwłaszcza te ekscytujące lub zaskakujące. Edukacja przez doświadczenie jest doskonałym przykładem wykorzystania tej zasady. Uczenie się poprzez działanie, zgodnie z maksymą Konfucjusza: „Powiedz mi, a zapomnę. Pokaż mi, a zapamiętam. Pozwól mi to zrobić, a zrozumiem”, jest również skuteczne. Uczniowie uczą się więcej, gdy są aktywnie zaangażowani, a nie tylko biernie słuchają. Takie podejście sprawdza się szczególnie dobrze w projektach czy zajęciach pozalekcyjnych. Motywacja jest kluczowym elementem efektywnej nauki. Heraklit mówił: „Nauczanie nie polega na napełnianiu beczki, ale na zapalaniu płomienia”. Niestety, zbyt często szkoła i rodzice operują językiem przymusu, a nie zachęty. Nauka staje się skuteczniejsza, gdy uczniowie mówią „Chcę”, zamiast „Muszę”. To zadanie nauczycieli, by lekcje były motywujące i interesujące. Uczenie się powinno być związane z codziennym życiem uczniów. Seneka zauważył, że szkolne problemy często są oderwane od rzeczywistości i nie pomagają w życiu. Dobre nauczanie odnosi się do realiów życia uczniów oraz aktualnych wydarzeń politycznych i społecznych. Dobre materiały dydaktyczne, jak podkreślała Maria Montessori, wprowadzają świat do klasy i pozwalają uczniom lepiej zrozumieć otaczającą ich rzeczywistość. Materiały te powinny być namacalne, dosłownie i w przenośni. Uczenie się to także tworzenie sieci połączeń między różnymi obszarami wiedzy. William van Orman Quine powiedział: „Nasza wiedza to połączona sieć przekonań”. Aby nauka była trwała, musimy łączyć różne przedmioty i obszary wiedzy, co sprzyja lepszemu jej przyswajaniu. Praktyka czyni mistrza – to znane powiedzenie jest również potwierdzone przez badaczy mózgu. Powtarzanie i praktykowanie wiedzy w różnych kontekstach jest niezbędne do jej utrwalenia. Uczenie się jest indywidualne, każdy uczy się inaczej. Uczniowie różnią się w sposobach przyswajania wiedzy, dlatego lekcje powinny uwzględniać te różnice, aby każdy mógł rozwijać swoje mocne strony i pracować nad słabościami. Sprzyjająca atmosfera w klasie jest również kluczowa dla efektywnej nauki. Isokrates mówił: „Jeśli lubisz się uczyć, wiele się nauczysz”. Uczniowie muszą czuć się komfortowo w swojej grupie, a dobra atmosfera nie pojawia się sama – trzeba ją pielęgnować. Czy to wszystko jest takie proste? Teoretycznie tak, jednak w praktyce system szkolny często uniemożliwia nauczycielom tworzenie sprzyjających warunków do nauki, co jest źródłem frustracji wielu z nas.
